И.Майский: Автономитийн үеийн монголчууд

1918 онд монголын нутгаар аялж одоогоор мэдэгдэж байгаа анхны хүн амын тооллогыг хийсэн оросын судлаач офицер И.Майский өөрийнхөө тайлан бүтээлдээ монголчуудын зан төлөвийн талаар нэлээдгүй зүйл бичиж үлдээсэн байдаг. Түүний бүтээлээс сийрүүлэн хүргэвэл:

1.Зан төрхийн назгай байдал Монгол хүний оюун санааны хамгийн чухал шинж бүхий л сэтгэцийн үндэс нь назгай байдал лав мөн.


Энэ назгай байдал, байгаль, түүхээс үүдэлтэй юм. Балар эрт цагт монгол нүүдэлчдийн нүүдэллэж явсан Төв Азийн бэсрэг уулсын байгаль нь хатуу бөгөөд догшин ажээ. Үүн дээр нь түүхэн үйл явц тухайлбал эзэрхэг ёс овгийн байгууллын хойш тогтсон, харийн дарлалд олон жил нухлуулсан, энэтхэг төвдийн шашны нөлөөнд мунхарсан энэ бүгд Төв Азийн овог аймгууд, түүний дотор монголчуудын сэтгэл оюуны төрх байдалд ул мөрөө үлдээжээ. 



Зарим нэг онцолж үзэх зүйл байвч, даамай шингэсэн аминлаг назгай байдал нь тэдний жам ёсны дүр төрх болж улмаар монголын ард түмний олон мянган жилийн түүхийг тодорхойлсоор иржээ. Энэ назгай байдал европчуудын толгойд үл багтан эдүгээ ч таны нүд рүү цоргисоор л. 

Та төрийн байгуулал, эдийн засгийн амьдрал, шашин шүтлэг, зан заншил зэргийн алийг нь ч аваад харсан хүлцэнгүй бөгөөд мал тэдний амьдралын үндэс нь юм. Тэдний амьдрал үхэл 2 малтай холбоотой гэхэд ямар ч хэтрүүлэг болохгүй. Иймээс ч тэд малынхаа төлөө юуг ч хайрлахгүй байх нь аргагүй гэж бодмоор. Бас мянга мянган жил болохдоо тэд малыг хөнөөдөг элдэв өвчин, зэрэг зүйлстэй тэмцэх бүдүүлэг ч атугай зохистой арга ажиллагаа боловсруулсан ёстой. 
Гэтэл бодит амьдрал дээр бид байх ёстой юмны огт эсрэг байдалтай тааралдах юм. Монголын мал аж ахуйн өнөөгийн хэлбэр туйлийн бүдүүлэг байна. Энэ бол хүний гар огтхон ч хүрээгүй балар эртний мал аж ахуй гэж бүрэн утгаар хэлж болно. 

2. Залхуурах, зүгээр суух хоёр зан төрхийн назгай байдалтай байдаг монгол хүний өөр бас нэг шинж байдал бол түүний ямар нэгэн тийм зарчимлаг залхуурал юм. Монгол хүнийг ажил хийх авъяас чадваргүй гэж хэлж болохгүй. Тийм биш. Шаардлага гарвал тэд мэрийлттэйгээр удаан ажиллаж чадна. Гай болоход монгол хүн ажил хийх дургүй. Аливаад хүч гаргахыг үзэж чаддаггүй. Тэд орос дарга юмуу гадаадын худалдааны ч юмуу эсвэл өөр ямар нэгэн хариуцлагатай ажил эрхэлсэн хүмүүсийг байнга л завгүй ажил эрхэлсэн байгааг хараад дотроо гайхдаг. 
Тэдний ойлголтоор ажил хийж буй хүний зэрэг дэв дээш ахих тусам ажил нь багасах ёстой. Энэхүү зарчимлаг залхуурлын үр дагавар нь практик дээр бол ердөө зүгээр суух явдал юм. Ийнхүү зүгээр суухыг ялангуяа насанд хүрсэн эрэгтэйчүүд онцгой таашаадаг. Монголд эмэгтэйчүүд ба хүүхдүүд л ажилладаг. Тэд айл гэрийн бүхий л ажлыг амжуулдаг. 
Харин гэрийн эзэн аян жин гэхээс биш бусад үед гэртээ зүгээр сууж идэж ууж, саахалтынхаараа айлчилж, зочин хүлээж аван дуулсан сонссоноо хуваалцан ярилцана. 

3. Цаг бол мөнгө биш 

Америкт байдаг энэхүү зүйр үг монголд бол цаг бол мөнгө биш гэсэн утгаар урвуугаар хэрэглэж болно. Учир юун гэвээс монголчууд цагийг ерөөс ойшоодоггүй. ойшоох аргаа ч мэддэггүй. 

4. Хир буртаг, цэвэр бус байдал 

Соёл багатай ямарваа нэгэн хүний адил монгол хүн хир буртаг, цэвэр бус байдал дунд аж төрнө. 
Монгол хүн саван хэрэглэхийг мэдэхгүй. Тэд гар нүүрээ хүйтэн усаар угаасан болно. Биеэ хэзээ ч угааж үзээгүй. Ийм учраас арьсанд нь зузаан хатуу хир тогтоно. Өмсөж байгаа дээлээ бас л угаахгүй. Дээлээ урагдтал нь тайлахгүй өмсөнө. 
Аз болоход монголчуудын хувцас хийж өмсдөг хятадын даавуу эдэлгээ муутай, жилээс хэтэрдэггүй болохоор тэд арга буюу жилд нэг удаа цамц, өмд, дээлээ жилд нэг удаа солино гэсэн үг. 
Ердийн цагт монгол хүний дээл тостой, хөлстэйн дээр, энд тэндгүй цоорхой байна. Хир хөлс нь хутгалдаад монгол хүнээс хачин муухай үнэр ханхийхэд занг нь мэдэхгүй хүмүүс өөрийн эрхгүй зэвүүцнэ. 
Гэр оронд нь цэвэр бус байдал энд тэндгүй. Сав суулгаа угаадгүйгээс мөн л зуззан хир тогтсон байна. /Тохиолдол: бодит явдал. тэр үеийн оросын консул яагаад ч юм гудамжинд ил бие засаж суусан нэгэн эмэгтэйг морин тэргээрээ дайрчихжээ. Тэгээд монголын засаг захиргааныхан энэ талаар зүйн дагуу албан ёсны эсэргүүцэл явуулсан аж. Гэтэл тэр үед оросын консул байсан Шишмарев хотын гол гудамжинд "бүргэдийн суудал үзүүлж" буй хүний амь насыг хариуцахгүй гэжээ. Удаан хугацаанд олон удаа дипломат бичиг харилцан солилцсоны эцэст оросын консул болон оросын хүмүүсийг тусгай гудмаар явуулж байх, түүнчлэн гудамжинд монголчуудыг "бүргэдийн суудал үзүүлэхийг" хориглох шийдвэр гаргаж байсан гэдэг. 

5. Харанхуй бүдүүлэг ба мухар бишрэл 

Монголчуудыг соёл боловсролын салбарт богино хугацаанд үсрэлт хийнэ гэж найдвар туйлын уучлашгүй хөнгөмсөг явдал болох нь өмнөх зүйлүүдээс харахад тодорхой байна. Үнэхээр ч монголчууд гайхалтай бүдүүлэг харанхуй байна. Төрийн жолоо атгадаг дээд лам ноёдыг нь эс тооцвол монголчууд бүгдээрээ дэндүү арчаагүй байдалтай байна. 

Жирийн монгол хүн хэдэн мал, нүүдлийн хэвшлээс өөр юу ч мэдэхгүй байна. Бичиг үсэг, удам судар, түүх, үгүй ядаж хуучны хот балгас, хөшөө дурсгалын талаар хэлэх үггүй байдаг. /Хүн амын 1% нь бичиг үсэгтэй/ хошуунаасаа гарч үзээгүй хүн байх ба хүрээг холын оронд байдаг гэж төсөөлж Манж хаан, оросын баатар цагаан хаан гэж байдгыг дуулах нь дуулжээ. Харин тэнд хаана хаана юу байдаг тэндхийн ард түмнүүдийн талаар юу ч мэдэхгүй байлаа. 

6. Ажигламтгай сониуч зан 

Гайхмаар ажигламтгай байдал бол монгол хүний шинж гэлтэй. Монгол хүн ердийн хуримтлуулсан сэтгэгдлээр ядмаг болоод ч тэр үү эсвэл ямар ч ачаалалгүй байдаг эмнэг онгон ухааных нь тусгаж авах чадвар дэндүү их болоод ч тэр үү ямартай ч европчуудын огт анзааралгүй өнгөрөөж болох юмыг монгол хүн л гярхай харах чадвартай юм байна лээ. 

7 Бодь сэтгэл, зочломтгой зан. 

Монгол хүний зан төрхийн зан төрхийн ихээхэн сэтгэл татам чанарт тэдний хөгжилтэй бодь сэтгэл, зочломтгой зан юм. Та хөмсөг зангидсан дүнсгэр монгол эртэй барагтай л бол тааралдахгүй. Зан аашаа хувиргах нь их огцом. Нэг ёсондоо том хүн бус хүүхдүүд аятай сэтгэгдэл төрүүлнэ. 
Монгол хүн ер нь хөгжилтэй бодь сэтгэл өвөрлөж, хаш цагаан шүд яралзуулан бусдыг дооглож бусдад дооглуулж тачигнатал хөхөрч, хээр талаар морин дэл дээр цээл хоолойгоор илүү өргөн айзам уртын дуугаа дуулна. 
Зочломтгой заншил нь бүүр ч гойд. Ямар ч зочныг сайхан хүлээж авч, хойморын ойролцоо суухыг урин гэрийн эзэгтэй цай аягалахад гэрийн эзэн хөөрөг барьж тамхилна. Зочломтгой зан чанар нь аян замын хүмүүсийн ажлыг хөнгөвчилдөг. 

8. Эрэгтэй эмэгтэй хүний харилцаа 

Урьд цагт эр эмийн харилцаа нь хатуу тогтсон хуулиар зохицуулагдаж байсан бол Автономит Монголд бэлгийн амьдрал ялангуяа дээд ангийнханд заримдаа 8-9 насанд эхэлдэг байна. Харин жирийн хүмүүсийн дунд энэ нь 15-16 насанд эхлэх боловч гэрлэгсдийн ихэнх нь 17-19 настан байх бөгөөд тэдний ихэнх нь "хориотой алим"-ний амтыг амталдаг ажээ. 

Монгол эмэгтэй өөр хаана ч байхгүй энгэр султай. /Би монголын эрхзүйг тодорхойлох санаатай материал цуглуулж явахдаа учир сайн ойлгох хүмүүсээс хүчингийн хэргийг яаж шийтгэдэг гэж асуухад тэд ерөөсөө түгдрээд хариулж чаддаггүй байлаа. 

Харин нэгэн номтой байрын ламаас асуухад "За даа. манайд ч ийм гэмт хэрэг байдаггүй юм шүү дээ. Манай хүүхнүүд ердөө татгалздаггүй амьтад шүү дээ" гэж илэн далангүй айлдаж билээ.